6 różnych rodzajów testamentów i sposób ich działania

Polskie prawo przewiduje istnienie testamentów zwykłych i szczególnych. Testamenty zwykłe to takie, które mogą powstać w nieograniczonym miejscu i czasie. Są prawnie wiążące do czasu, gdy odwoła je testator. Testamenty szczególne mogą być sporządzone tylko w określonych sytuacjach i są ograniczone w czasie.

Testamenty zwykłe: 

testament sporządzony własnoręcznie (holograficzny), 

testament notarialny,

testament urzędowy. 

1. Testament holograficzny

Spadkodawca może sporządzić testament własnoręcznie - pisząc go, podpisując i odpowiednio datując (testament holograficzny). Brak daty w testamencie holograficznym nie powoduje jego unieważnienia. Musi jednak istnieć brak wątpliwości co do zdolności i świadomości spadkodawcy, samej treści testamentu lub związku między kilkoma testamentami. 

Podstawowym warunkiem jest w tym przypadku umiejętność czytania i pisania okazana przez testatora. Istotnym czynnikiem jest także samo pismo, które jest cechą charakterystyczną danej osoby. Na podstawie pisma można bowiem stwierdzić technicznie autentyczność testamentu. Testament holograficzny może być sporządzony w języku obcym i jeśli jego treść obejmuje więcej niż jedną kartkę, to może być opatrzony datą i podpisem tylko raz.

Podpis w testamencie holograficznym odgrywa istotną rolę prawną. Potwierdza, że to oświadczenie woli jest złożone świadomie i jest skończonym testamentem. Podpis jest także jednym z elementów, które pozwalają zidentyfikować testatora. Prawo nakazuje, aby testator podpisał testament pełnym imieniem i nazwiskiem (lub przynajmniej pierwszą literą imienia i nazwiskiem). Ma to pozwolić na uniknięcie wątpliwości. 

Nie wolno testamentu holograficznego sporządzać na komputerze a potem go podpisać własnoręcznie. Zakazana jest także sytuacja, w której ostatnią wolę zapisuje jedna osoba, a podpisuje inna (testator). Tak sporządzone testamenty holograficzne są nieważne.

2. Testament notarialny 

a) Jest najczęściej sporządzany w formie aktu notarialnego w siedzibie kancelarii notarialnej. Są jednak sytuacje wyjątkowej, np. związane ze stane zdrowia testatora. Wówczas testament może być sporządzony w mieszkaniu testatora, domu opieki albo szpitalu. 

b) Testament notarialny może zostać zarejestrowany w Notarialnym Rejestrze Testamentów utworzonym w 2011 roku. Rejestracja w tym systemie pozwala m.in. bliskim na szybkie odszukanie ostatniej woli po śmierci spadkodawcy. Wpis do takiego rejestru jest dobrowolny i bezpłatny, a notariusz może go dokonać na wniosek testatora.

c) Notarialny Rejestr Testamentów nie zawiera żadnej pełnej informacji o treści testamentu. Dotyczy to także danych osobowych spadkobierców. Rejestr i jego zawartość ma być jedynie potwierdzeniem, że dany spadkodawca zarejestrował jakiś testament lub testamenty w konkretnej kancelarii notarialnej. Dzięki temu można także otrzymać np. wypisy z takiej bazy testamentów.

3. Testament urzędowy

a) To szczególna forma sporządzenia testamentu. Nie dotyczy osób głuchych lub niemych. W takim przypadku spadkodawca sporządza testament w obecności dwóch świadków. Oświadczenie ostatniej woli przekazuje ustnie w obecności wójta (lub burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego. 

b) Takie oświadczenie zostaje spisane w protokole z podaniem daty jego sporządzenia i jest on odczytany spadkodawcy w obecności świadków. Protokół powinni podpisać: spadkodawca; osoba, wobec której wola została oświadczona; a także przez obecnych świadków. Gdyby okazało się, że testator nie może podpisać takiego protokołu, to trzeba to wyraźnie stwierdzić w protokole i wskazać powód takiej sytuacji.

Testamenty szczególne:

testament ustny,

testament podróżny,

testamenty wojskowe.

4. Testament ustny

1. Kiedy powstaje testament ustny? Przede wszystkim, gdy istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy. Również w sytuacji, kiedy na skutek różnych okoliczności zwykły testament nie jest możliwy do sporządzenia lub jest to bardzo utrudnione. W takiej formie testamentu spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie. Musi to jednak uczynić w obecności co najmniej trzech świadków.

2. Testament ustny i jego treść można stwierdzić wyłącznie w taki sposób, że świadek lub osoba trzecia spisuje oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia. Oświadczenie takie musi zawierać informację o miejscu i dacie oświadczenia, a także o miejscu i dacie powstania pisma. Dokument taki podpisuje spadkodawca i minimum dwaj świadkowie.

3. W przypadku testamentu ustnego mogą zdarzyć się sytuacje, które zablokują formalne istnienie takiego oświadczenia woli. Chodzi o prawne stwierdzenie treści takiego testamentu. Jeśli stwierdzenie nie mogło być dokonane w powyższy sposób, wówczas w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku, można to uczynić przed sądem. Dla sądu wystarczą nawet zgodne zeznania dwóch świadków.

5. Testament podróżny

Ten rodzaj testamentu jest wyjątkowo rzadko realizowany w praktyce. Prawo jednak daje i taką możliwość przekazania ostatniej woli. Testament podróżny można sporządzić w trakcie podróży na polskim statku morskim lub powietrznym. Dokonać tego można przed dowódcą statku lub jego zastępcą. Odbywa się to w ten sposób, że spadkodawca oświadcza swoją wolę dowódcy statku lub jego zastępcy w obecności dwóch świadków. Następnie dowódca statku lub jego zastępca spisuje tę wolę z podaniem daty, a potem takie pismo odczytuje spadkodawcy w obecności świadków. Zapisaną w ten sposób wolę podpisują: spadkodawca, świadkowie i dowódca statku lub jego zastępca. Zdarzyć się może, że spadkodawca nie może podpisać testamentu. Wtedy należy podać przyczynę braku jego podpisu. Jeśli nie jest możliwe zachowanie pełnej procedury testamentu podróżnego, to można sporządzić testament ustny.

6. Testamenty wojskowe

Testamenty wojskowe mogą być sporządzane tylko w czasie: mobilizacji, wojny lub przebywania w niewoli. Tego typu testament mogą formułować wyłącznie:

żołnierze Sił Zbrojnych czynnej służby wojskowej,

cywile zatrudnieni w Siłach Zbrojnych,

cywile towarzyszący Siłom Zbrojnym,

personel "Polskiego Czerwonego Krzyża" i innych stowarzyszeń pomagających wojskowej służbie zdrowia,

duchowni w Siłach Zbrojnych,

członkowie służb pomocniczych i osoby wykonujące świadczenia dla Sił Zbrojnych.

Warto dodać, że testament wojskowy mogą sporządzać także osoby cywilne, pod warunkiem, że znajdują się/pracują na terytorium zarządzanym wyłącznie przez organy wojskowe. Dotyczy to także jednostek Marynarki Wojennej lub statku powietrznego Sił Zbrojnych.

Testament wojskowy może być sporządzony według jednej z następujących form:

Oświadczenie ostatniej woli spadkodawca przekazuje w formie ustnej sędziemu wojskowemu. Ten ostatni spisuje ją w postaci protokołu zawierającego miejsce i datę jego sporządzenia. Sędzia wojskowy odczytuje protokół, który podpisują spadkodawca oraz sędzia. W przypadku, gdy spadkodawca nie może złożyć podpisu, sędzia wojskowy powinien zamieścić w protokole informację, która wyjaśnia tę sytuację.

W przypadku braku sędziego wojskowego, spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę w formie ustnej. Musi to zrobić w obecności dwóch świadków jednocześnie obecnych. Jeden z nich spisuje wolę spadkodawcy z podaniem miejsca i daty spisania woli. Przygotowany w ten sposób testament zostaje podpisany przez spadkodawcę i wspomnianych już dwóch świadków.

A co w sytuacji, w której spadkodawca nie może się podpisać (np. z powodu stanu zdrowia)? Wtedy spadkodawca oświadcza ustnie swoją ostatnią wolę. Musi to zrobić w obecności trzech świadków jednocześnie obecnych. Jeden ze świadków zapisuje wolę spadkodawcy z określeniem miejsca i daty spisania. Dodatkowo nanosi informację z wyjaśnieniem braku podpisu spadkodawcy. Sporządzony ustnie testament podpisują wszyscy trzej świadkowie.

Maksymalnie uproszczona procedura sporządzenia testamentu wojskowego dotyczy sytuacji, w której z obawy przed szybką śmiercią spadkodawcy (np. na skutek odniesionych ran lub choroby) lub z powodu szczególnych okoliczności, nie można zastosować jednej z powyższych form testamentu. W takim przypadku spadkodawca oświadcza swoją ostatnią wolę w formie ustnej z udziałem dwóch świadków (nie muszą być jednocześnie obecni).

Kiedy testament szczególny traci moc?

Testament szczególny, w przeciwieństwie do testamentu zwykłego, ma określony termin ważności. Traci on swoją moc prawną po upływie sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które powodowały, że nie zastosowano form testamentu zwykłego. Wyjątkiem jest okoliczność śmierci spadkodawcy przed upływem tego terminu. Termin sześciu miesięcy może ulec wydłużeniu z powodu tego, że spadkodawca nie ma możliwości sporządzenia w tym czasie testamentu zwykłego.