Nowa ustawa

Już od 1 czerwca 2022 r. planowane jest wejście w życie nowej ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych. Zastąpi ona regulację z 1959 r. i znacznie ją poszerzy. Projekt ustawy jest ciekawy z kilku powodów:

1. Grób własnością właściciela cmentarza

Wiele kontrowersji wzbudza przepis, wedle którego wszelkie groby, nagrobki, grobowce i inne kompozycje architektoniczne wzniesione na terenie cmentarza są własnością właściciela cmentarza. Mogą one być wznoszone, przerabiane i odnawiane przez osoby dysponujące uprawnieniami fundatora grobu lub prawem do grobu.

W pierwszym odruchu powyższe uregulowanie wzbudza sprzeciw, jednak, gdy się nad tym zastanowić, rozwiązanie to jest sensowne. Nie można traktować miejsca pochówku jako kawałka gruntu będącego własnością osoby, która na nim np. „postawiła” grobowiec, gdyż po śmierci osoba fizyczna przestaje być podmiotem praw i obowiązków, a zatem przestaje być właścicielem. Cmentarz nie jest zaś współwłasnością posiadaczy grobów lub ich spadkobierców. Właściciel cmentarza to zazwyczaj gmina lub związek międzygminny (cmentarze komunalne) albo kościół lub związek wyznaniowy (cmentarze wyznaniowe). Właściciel cmentarza musi dbać o utrzymanie i bezpieczeństwo cmentarza, zapewniać wodę, odbiór odpadów, ciągi komunikacyjne i ogrodzenie.

2. Rezerwacja miejsca pochówku

Natomiast osoby, które chcą być pochowane na danym cmentarzu lub chcą na nim pochować swoich bliskich, mogą dokonać rezerwacji miejsca pochówku, wnosząc w tym celu opłatę rezerwacyjną, która jest jednocześnie opłatą za pierwszy pochówek. Rezerwacja jest ważna przez 20 lat, z możliwością przedłużenia na kolejne okresy 20-letnie. Rezerwacja dotyczy miejsca, w którym jeszcze nikt nie został pochowany. Osoba rezerwująca to fundator grobu. Ma prawo być pochowany w zarezerwowanym miejscu pochówku, jakkolwiek decydują o tym osoby uprawnione do zorganizowania pochówku.

3. Osoby uprawnione do organizacji pochówku

Doprecyzowano prawo do organizacji pochówku zwłok, szczątków ludzkich lub popiołów ludzkich, wskazując, że obejmuje ono również organizację pogrzebu, zapewnienie lub wybór miejsca pochówku oraz decyzję co do kremacji. Nowością w ustawie jest to, że w pierwszej kolejności osobą uprawnioną do organizacji pochówku jest osoba wskazana w testamencie zmarłego. Ustawa nie precyzuje na razie, czy chodzi o osobę wskazaną w testamencie właśnie do organizacji pochówku, czy też o spadkobiercę testamentowego. Warto, by zostało to doprecyzowane na dalszym etapie prac legislacyjnych. W przypadku braku testamentu, prawo do organizacji pochówku mają członkowie najbliższej rodziny zmarłego, w kolejności: pozostały małżonek, zstępni (dzieci, wnuki), wstępni (rodzice, dziadkowie), krewni boczni do czwartego stopnia (np. rodzeństwo, kuzyni), a w ostatniej kolejności powinowaci w linii prostej do pierwszego stopnia (np. teść, zięć). Jednak ta kolejność nie jest bezwzględna. Tak jak za obecnie obowiązującej ustawy, prawo do organizacji pochówku może być dobrem osobistym (w postaci kultu pamięci po bliskim zmarłym) osoby niewymienionej w przepisie lub wymienionej w dalszej kolejności. Ważna jest też wola zmarłego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19.11.2020 r., sygn. akt II CSK 30/19 z tezą: „O miejscu grobu decyduje ten bliski, który działa najbardziej w zgodzie z wolą zmarłego”)

4. Prawo do grobu

Prawo do grobu jest nowością w stosunku do obecnie obowiązującej ustawy, która skupiała się bardziej na publicznoprawnych aspektach chowania zmarłych. Nowa ustawa reguluje w znacznie szerszym zakresie stosunki cywilne z tym związane.

Od dnia pochowania zwłok w danym grobie, rezerwacja miejsca pochówku przekształca się z mocy prawa w prawo do grobu. Wygasa ono po 20 latach od dnia pochowania ostatnich zwłok w tym grobie, choć może być przedłużone na kolejne 20-letnie okresy przez wniesienie opłaty określonej w regulaminie cmentarza. Prawo do grobu, czyli do bycia pochowanym w danym grobie, przysługuj kolejno osobie wskazanej w testamencie osoby pochowanej w grobie, małżonkowi, krewnym zstępnym, wstępnym, bocznym, powinowatym i fundatorowi grobu.

Prawo do grobu daje szerokie uprawnienia, przede wszystkim do decydowania o tym, kto może być dochowany do grobu, do budowy nagrobka, jego zmiany i dekorowania.

5. Brak prawa do pochówku poza cmentarzami

Na ten moment prac legislacyjnych, projekt ustawy nie przewiduje możliwości chowania zmarłych poza cmentarzem. Nie będzie więc zgodne z prawem postawienie urny z prochami np. na kominku w domu. Jedyne wyjątki to pochowanie w miejscach kultu religijnego lub pochowanie poza cmentarzem zwłok, szczątków lub popiołów osoby zasłużonej wobec Rzeczypospolitej Polskiej lub społeczeństwa. Wymagana będzie jednak zgoda państwowego powiatowego inspektora sanitarnego.

6. Likwidacja grobu

Poszerzono możliwości likwidacji grobów, także murowanych. Właściciel cmentarza może zlikwidować grób po wygaśnięciu prawa do grobu, ale nie wcześniej niż pod 20 latach od dnia ostatniego pochowania w tym grobie. Oznacza to, że jeśli prawo do grobu zostaje odnowione przez wniesienie opłaty na 20 lat, to nawet jeśli od poprzedniego pochówku w tym grobie minęło więcej niż 20 lat, grób nie zostanie zlikwidowany. Natomiast po 20 latach od ostatniego pochówku, jeśli nikt nie ureguluje prawa do grobu, może on zostać zlikwidowany. Przed dokonaniem likwidacji grobu, właściciel cmentarza dokonona adnotacji w księdze cmentarnej w systemie teleinformatycznym. Grób nie zostanie zlikwidowany, jeśli po adnotacji a przed likwidacją zostanie złożony sprzeciw. Może być on połączony z odnowieniem prawa do grobu.

Likwidacja grobu będzie polegała na usunięciu nagrobka, a szczątki ludzkie, jeśli będą się znajdowały w grobie, mogą zostać przeniesione do ossarium, czyli do odrębnego grobu, w którym są umieszczane szczątki ludzkie lub urny z popiołami ludzkimi ekshumowane lub przenoszone z likwidowanych grobów.

Nowe przepisy umożliwią uregulowanie sytuacji z grobami, którymi od wielu lat nikt się już nie interesuje i pozwolą właścicielowi cmentarza na legalne odzyskanie nowego miejsca na cmentarzu.

7. Cyfryzacja

Oczywiście nowa ustawa wprowadza wiele elementów cyfryzacji danych, poczynając od elektronicznej karty zgonu, która będzie odnotowywana w teleinformatycznym systemie informacji w ochronie zdrowia. Właściciel cmentarza będzie miał obowiązek prowadzenia ksiąg cmentarnych w systemie teleinformatycznym. Księgi cmentarne będą obejmowały księgę osób pochowanych na cmentarzu oraz księgę grobów i miejsc spoczynku. Elektronicznie ma być prowadzony rejestr cmentarzy.

8. Koroner

Nowa ustawa powołuje instytucję koronera. Funkcję tą może pełnić lekarz odpowiedniej specjalności, z którym wojewoda zawarł umowę o wykonywanie czynności koronera na danym obszarze. Wojewoda może zawrzeć umowę z wieloma koronerami. Zadaniem koronera będzie stwierdzanie zgonu w miejscu ujawnienia zwłok oraz określanie przyczyny zgonu. Koroner ma w ciągu 4 godzin przybyć na miejsce wezwania. Nie każdy będzie mógł wezwać koronera, a jedynie uprawnione osoby lub organy np. policja, lekarz, który ma wątpliwości co do przyczyny zgonu, dyspozytor medycznego, jeśli taką potrzebę zgłosi kierownik zespołu ratownictwa medycznego.

9. Działalność w branży pogrzebowej działalnością regulowaną

Działalność w branży pogrzebowej stanie się działalnością regulowaną. Branżą pogrzebową objęto prowadzenie krematoriów, domów pogrzebowych, przenoszenie i przewóz zwłok, ekshumacje zwłok. Oznacza to, że przedsiębiorcy działający w tej branży będą musieli spełniać warunki prowadzenia działalności w danym segmencie branży np. dom pogrzebowy musi posiadać chłodnię zapewniającą temperaturę przechowywania zwłok nie wyższą niż 4 st. C. Przedsiębiorca z branży pogrzebowej będzie musiał dla zalegalizowania swojej działalności uzyskać wpis do rejestru podmiotów wykonujących działalność w branży pogrzebowej. Rejestr będzie prowadzony przez Głównego Inspektora Sanitarnego w formie powszechnie dostępnego systemu teleinformatycznego. Z wnioskiem o wpis do rejestru przedsiębiorca będzie składał oświadczenie, że spełnia wymogi z ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych. Natomiast jeśli okaże się, że ich nie spełnia, GIS będzie wydawał decyzję administracyjną o zakazie wykonywania działalności w branży pogrzebowej i wykreślał podmiot z rejestru. Ponowny wpis do rejestru będzie możliwy dopiero po 3 latach. Prowadzenie działalności bez wpisu do rejestru również będzie skutkowało decyzją GIS o zakazie wykonywania działalności w branży pogrzebowej

Oprócz tego działalność w branży pogrzebowej bez wpisu do rejestru, ma podlegać karze pieniężnej do 100,000 zł, nakładanej przez wojewodę.

10. Podsumowanie

Kierunek zmian należy co do zasady uznać za słuszny. Poprzednia ustawa nie przystawała do obecnych realiów. Nie wiadomo jaki ostatecznie kształt przybierze ustawa, zwłaszcza na skutek nacisków różnych środowisk, na które nakłada konkretne zobowiązania do spełnienia.

W chwili powstania tego artykułu projekt ustawy był na etapie prac Rządowego Centrum Legislacji

Stan na dzień 24.03.2022 r. wg projektu ustaw z dnia 23.09.2021 r., opublikowanej na stronach Rządowego Centrum Legislacji

więcej o legislacji tutaj