Kim jest testator w testamencie? I co on robi?

Testator, czyli spadkodawca, to osoba fizyczna, która ukończyła 18 lat i nie jest ubezwłasnowolniona. Testator sporządza testament z opisanym sposobem zarządzania majątkiem po swojej śmierci. Testator może wskazać osoby do dziedziczenia. Może także zawrzeć z przyszłym spadkobiercą umowę w formie aktu notarialnego, w nim spadkobierca zrzeka się dziedziczenia. Czasami spadkodawca nie powołuje spadkobiercy. Albo żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą. W takiej sytuacji następuje dziedziczenie według zapisów ustawowych.

Co może testator?

1. Testator może powołać do całości lub części spadku jedną lub kilka osób. W sytuacji, gdy spadek przypada kilku spadkobiercom, w grę wchodzą udziały spadkowe. Chyba że testator postanowił inaczej. Przepisy prawa spadkowego stanowią, że: „jeżeli spadkodawca powołał kilku spadkobierców testamentowych, a jeden z nich nie chce lub nie może być spadkobiercą, przeznaczony dla niego udział, w braku odmiennej woli spadkodawcy, przypada pozostałym spadkobiercom testamentowym w stosunku do przypadających im udziałów (przyrost)”. 

2. Prawo przewiduje także, że spadkodawca może w swoim testamencie powołać wykonawcę/wykonawców swojej ostatniej woli. Ograniczenie w tej kwestii dotyczy jedynie osoby, która nie ma zdolności do czynności prawnych – chodzi zwykle o osoby niepełnoletnie. Innym sposobem zarządzania spadkiem przez osoby wskazane przez testatora jest „rozrządzenie testamentowe”. Dzięki niemu testator może zobowiązać jednego ze spadkobierców do zrealizowania części spadku na rzecz wybranej przez testatora osoby. 

3. Spadkodawca może obciążyć zapisem zwykłym także zapisobiercę. Postanowienie testamentu, przez które spadkodawca zobowiązuje spadkobiercę do zachowania nabytego spadku i do pozostawienia go innej osobie, ma tylko ten skutek, że ta inna osoba jest powołana do spadku na wypadek, gdyby spadkobierca nie chciał lub nie mógł być spadkobiercą. Jeżeli jednak z treści testamentu lub z okoliczności wynika, iż spadkobierca bez takiego ograniczenia nie byłby powołany, powołanie spadkobiercy jest nieważne. 

4. Zdarza się, że spadkodawca przeznaczył wybranej przez siebie osobie przedmioty z majątku, które stanowią prawie cały spadek. W tej sytuacji, i w razie wątpliwości, osobę taką określa się nie jako zapisobiercę, ale spadkobiercę powołanego do całego spadku. W przypadku, gdy podobna sytuacja dotyczy kilku osób, w razie wątpliwości, mogą one zrealizować spadek w częściach odpowiadających wartości zapisanych im przedmiotów.

Nowy testament testatora

Zdarza się dosyć często, że testator z różnych powodów sporządza nowy testament. Co więcej, nie odwołuje w nim starego testamentu. Co wtedy? Według prawa, odwołaniu ulegają tylko te zapisy starego testamentu, których nie da się pogodzić z zapisami nowej ostatniej woli. Jeżeli w nowym testamencie spadkodawca powołał do spadku lub jego części kilku spadkobierców, ale nie określił ich udziałów w tym spadku, to realizują oni spadek w częściach równych.

Testator odwołuje testament

Odwołanie testamentu może nastąpić poprzez zniszczenie lub usunięcie wszelkich cech decydujących o jego ważności. Obejmuje to dokonanie istotnych zmian w testamencie, które dowodzą, że miał on zostać odwołany. Alternatywnie można oczywiście stworzyć zupełnie nowy testament.

Testator pozbawia zachowku

1. Spadkodawca może w testamencie pozbawić najbliższych (czyli zstępnych): małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do niego:

a) postępuje w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego (wbrew woli spadkodawcy);

b) względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób, dopuścił się przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu, wolności i obrazy czci;

c) permanentnie nie realizuje obowiązków rodzinnych wobec spadkodawcy.

2 Co dzieje się w przypadku, gdy uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku - np. w postaci darowizny, powołania do spadku lub zapisu? Wówczas przysługuje mu prawo wobec spadkobiercy do roszczeń o zapłatę sumy pieniężnej. Przy obliczaniu zachowku nie są uwzględniane zapisy zwykłe. Natomiast doliczane są do spadku darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. Jeśli chodzi o zachowek dla małżonka, nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca dokonał przed zawarciem małżeństwa.

3. Wydziedziczenie osoby uprawnionej do zachowku powinno być zawarte w zapisach testamentu.

Kiedy testament jest nieważny? 

W świetle prawa spadkowego, testament traci moc prawną, gdy powstał:

a) w sytuacji, w której spadkodawca był wyłączony ze świadomego lub swobodnego podejmowania decyzji i wyrażenia swojej woli;

b) z udziałem i pod wpływem błędu, który daje przypuszczenie, że jego uniknięcie nie pozwoliłoby na przygotowanie testamentu o takiej treści;

c) z udziałem i pod wpływem gróźb.

1. Najczęściej spotykaną wadą testamentów w praktyce sądowej jest brak świadomości lub swobody testatora podczas tworzenia testamentu. Ostatnia wola sporządzona w takich stanach przez testatora jest zwykle szybko unieważniana. To jest silna podstawa do takiej decyzji sądu. Oczywiście, aby unieważnienie miało silne podstawy praktyczne, musi być poprzedzone badaniem stanu psychicznego testatora przez biegłego psychiatrę (lub zespół biegłych).

2. Nie można żądać unieważnienia testamentu z powyższych powodów po upływie 3 lat od dnia, w którym osoba zainteresowana unieważnieniem dowiedziała się o przyczynie nieważności.

3. Istotnym problem jest także kwestia tłumaczenia testamentu. Powinien być on przetłumaczony tak, aby zagwarantować jak najpełniejsze oddanie woli spadkodawcy. Prawo stwierdza, że jeżeli testament może podlegać różnym wersjom tłumaczenia, to należy przyjąć wersję utrzymującą zapisy spadkodawcy w mocy i „nadać im rozsądną treść”.

4. W sytuacji braku odmiennej woli spadkodawcy, zapisy z oznaczeniem zachowania tożsamości nie są skuteczne. Dotyczy to przypadku gdy zapis nie należy do spadku w chwili jego otwarcia albo jeżeli spadkodawca był zobowiązany do zbycia rzeczy w chwili swojej śmierci. Testator może w testamencie nałożyć na spadkobierców określony obowiązek działania lub zaniechania. Przy okazji nie czyniąc nikogo wierzycielem.

5. Popularnym sposobem na wydziedziczenie osoby bliskiej jest uznanie jej za niegodną. Ale nie zawsze może być uznana za niegodną. Spadkobierca nie może być traktowany jako niegodny, w sytuacji, gdy spadkodawca okazał mu przebaczenie. A co jeśli w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych? Wtedy przebaczenie jest skuteczne, gdy „nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem”.

Zapis windykacyjny

1. Testament sporządzony w formie aktu notarialnego pozwala spadkodawcy ustalić, że dana osoba nabędzie konkretne przedmioty majątkowe wraz z otwarciem spadku (zapis windykacyjny).

Przedmiotem zapisu windykacyjnego może być:

a) rzecz charakteryzująca się indywidualnymi właściwościami;

b) możliwe do zbycia prawo majątkowe;

c) przedsiębiorstwo oraz gospodarstwo rolne;

d) powołanie do użytkowania lub służebności w szerokim zakresie;

e) prawa i obowiązki wspólnika w spółce osobowej.

2. Kiedy zapis windykacyjny jest bezskuteczny prawnie? Gdy w chwili otwarcia spadku przedmiot tego zapisu nie należał do spadkodawcy. Albo gdy spadkodawca był zobowiązany do jego sprzedaży. To samo dotyczy zapisu windykacyjnego dotyczącego użytkowania lub służebności. Zapis taki jest bezskuteczny, gdy w chwili otwarcia spadku przedmiot obciążony użytkowaniem lub służebnością nie należy do spadkodawcy. Albo spadkodawca był zobowiązany do jego sprzedaży.

3. Uprawniony do zachowku może zaliczyć do należnego mu zachowku zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane przez spadkodawcę. W sytuacji, gdy uprawnionym do zachowku jest dalszy krewny (zstępny) spadkodawcy, to można mu zaliczyć na zachowek również zapis windykacyjny i darowiznę spadkodawcy dla jego wstępnego. A gdy uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny zachowek poniesione przez spadkodawcę koszty: wychowania, wykształcenia ogólnego i zawodowego. O ile koszty te przekraczają faktycznie poziom określony w danym otoczeniu.

4. Jeżeli testator dokonał wiążących zapisów dla kilku osób, ich wiążąca część ponosi solidarną odpowiedzialność. Jeżeli jedna z osób, przeciwko którym wystawiono odstąpienie, dokonała zapłaty części obowiązkowej, mogą żądać części wykonania od innych osób, proporcjonalnie do wartości otrzymanego wpisu odstąpienia. Prawo do obowiązkowego udziału przechodzi tylko na spadkobierców osoby, jeżeli spadkobiercą jest jeden z tych, którym przysługuje prawo do obowiązkowego udziału po pierwszym spadkodawcy.